Gdańsk jest jedynym w Polsce miastem , które posiada carillon koncertowy. W dodatku ma ich aż trzy!. Największym z nich jest 50-dzwonowy carillon umieszczony na wieży kościoła świętej Katarzyny.
Carillon (polska pisownia – karylion) to zespół co najmniej 23 zestrojonych ze sobą dzwonów, na których można grać za pomocą specjalnej klawiatury oraz w trybie automatycznym. Na świecie obecnie funkcjonuje około 600 carillonów.
W XVI wieku rajcy Starego Miasta planowali zainstalowanie carillonu – początkowo na wieży Ratusza Starego Miasta przy obecnej ulicy Korzennej. Ponieważ wieża okazała się zbyt mała na zainstalowanie tego instrumentu, zdecydowano o nowej lokalizacji na wieży pobliskiego kościoła św. Katarzyny, który był kościołem parafialnym dla Starego Miasta. Z powodu braku wystarczających funduszy plany te porzucono.
Do projektu powrócono w 1728 roku, kiedy rajca Starego Miasta – Andreas Stendel dokonał zapisu w testamencie, z którego wynikało, że gdy wdowa po nim, Dorothea Constantina, wyjdzie ponownie za mąż, musi przeznaczyć kwotę 18 tysięcy florenów na budowę carillonu w Gdańsku. Kobieta weszła w ponowny związek małżeński w 1736 roku i wypłaciła legat. Rok później odlanie 35 dzwonów zostało powierzone niderlandzkiemu ludwisarzowi Johanowi Nicolausowi Derckowi z Horn, który zrealizował zamówienie na przełomie lat 1737/1738. Brakujące fundusze zostały uzupełnione przez zorganizowanie loterii. Dzwony przypłynęły z Holandii 21 maja 1738 roku, a pierwszy koncert odbył się 30 listopada. Dźwięk instrumentu nie był jednak satysfakcjonujący i dzwony zostały odesłane z powrotem do ludwisarni, gdzie 15 z nich zostało przelanych ponownie.
Po raz drugi ten carillon zawisł na wieży kościoła św. Katarzyny na początku grudnia 1739 roku. Ten 35-dzwonowy instrument miał 3 oktawy chromatyczne bez dźwięków cis i dis (c-c3) i ważył ok. 4500 kg. Klawiatura była ręczna i pedałowa, a wykonał ja gdański mistrz organowy Andreas Hildebrandt. W roku 1741 do carillonu kościoła św. Katarzyny zamontowano dodatkowo mechanizm do gry automatycznej, zainstalowany przez gdańskiego zegarmistrza Daniela Boettinchera. Dzięki wprowadzeniu trybu do gry automatycznej carillon wygrywał melodie na pełna godzinę, pół godziny i kwadranse. Do obowiązków carillonistów należała zmiana melodii na bębnie gry automatycznej co sobotę oraz granie ręczne każdego dnia odpowiednich utworów między godziną 11 a 11.30, zaś w okresie letnim (od świat wielkanocnych do św. Michała – 29 września) w niedziele i dni świąteczne między godziną 17 a 17.30. Dodatkowo carillon iści mieli grać ręcznie i nastawiać stosowne utwory z okazji pogrzebów. Nieco później carillon, wzorem ratuszowego, miał też grać melodie z okazji wyborów nowych rajców. Carillonistom przysługiwało mieszkanie służbowe, byli oni też zazwyczaj organistami w gdańskich kościołach.
Jedynym zachowanym źródłem mówiącym o repertuarze carillonu św. Katarzyny jest zbiór 260 wariacji chorałowych na temat chorałów protestanckich z 1784 roku, autorstwa Johanna Ephraima Eggerta, carillonisty św. Katarzyny w latach 1766-1803.
Carillon Dercka funkcjonował do 3 lipca 1905 roku, kiedy od uderzenia pioruna wybuchł pożar wieży i instrument spłonął.
W 1908 roku w ludwisarni Schilling w Apoldzie (Turyngia w Niemczech) zamówiono kolejny carillon. Miał on 37 dzwonów o łącznej wadze 16760 kg i był on wówczas jednym z najcięższych na świecie. Zawisł on na wieży kościoła św. Katarzyny w 1910 roku. Koncerty na tym instrumencie odbywały się codziennie o godzinie 11, a w niedziele i święta o 17. W 1942 roku w skutek zarządzenia Hermanna Göringa dzwony zostały zdjęte i odesłane do przetopienia, jednak aż 28 z nich ocalało. Obecnie wchodzą one w skład 36-dzwonowego carillonu wieży kościoła Mariackiego w Lubece.
W latach 80-tych z inicjatywy gdańszczanina z pochodzenia, Hansa Eggebrechta, rozpoczęto zbiórkę środków na budowę nowego carillonu w kościele św. Katarzyny. W 1989 roku zainstalowano na wieży 37 dzwonów, które miały jedynie możliwość gry automatycznej. Dzwony zostały odlane w Królewskiej Ludwisarni Eijsbouts w Asten w Holandii. Z inicjatywy dyrektora Muzeum Zegarów Wieżowych, dra Grzegorza Szychlińskiego, zamówiono kolejnych 12 najmniejszych dzwonów oraz klawiaturę do gry ręcznej, które zostały zamontowane w 1998 roku. 28 listopada po raz pierwszy po wojnie zabrzmiał w Gdańsku koncert carillonowy, wykonany przez Gerta Oldenbeuvinga z Holandii. Od tego czasu cotygodniowe koncerty w kościele św Katarzyny odbywały się co piątek o godzinie 11.
22 maja 2006 roku wybuchł pożar na dachu kościoła. Dzwony carillonu nie ucierpiały, jednak ze względu na prace remontowe, cotygodniowe koncerty carillonowi zostały zawieszone. Wznowiono je dopiero 24 lutego 2012 roku. Obecnie odbywają się co piątek o godzinie 14.45 przez cały rok.
W roku 2006, z okazji organizacji przez Gdańsk Światowego Kongresu Carillonowego, zakupiono pięćdziesiąty dzwon co carillonu. Waży on 2835 kg i ma strój B. Ze względu na prace remontowe po pożarze dzwon zawieszono dopiero w lipcu 2013 roku.
Carilloniści kościoła św. Katarzyny:
- 1738 - 1748 (?) Eltje Wolters
- 1754 (?) - 1766 Daniel Rothländer
- 1754 (?) - 1798 Carl Gottfried Busch (od 1766 jako pierwszy carillonista)
- 1766 - 1803 Johann Ephraim Eggert (1766-1798 jako drugi carillonista), także organista przy kościele Bożego Ciała
- 1798 - 1843 Carl Friedrich Eggert (1798-1803 jako drugi carillonista, po 1803 jako pierwszy carillonista)
- 1843 - 1866 Carl Friedrich Müller
- 1866 - 1895 Paul Krieschen
- 1881 - 1920 Paul Krieschen (syn)
- 1920 - 1924 Gustav Krieschen
- 1924 - 1942 Georg Edel
- 1999 - 2004 Małgorzata Fiebig
- 2001 - 2005 Karol Meissner
- 2001 - 2003 Monika Kaźmierczak
- 2005 - 2006 Fabian Stanisz
- od 2005 Monika Kaźmierczak
Dzwony carillonu kościoła św. Katarzyny
Monika Kaźmierczak podczas gry na carillonie
