Kształt prezbiterium w XV w. i początku XVI w.Przebieg budowy świątyni nie został ostatecznie wyjaśniony, w związku z tym istnieją różne koncepcje dotyczące czasu i sposobu powstania kościoła.
Do niedawna najczęściej przyjmowano, że korpus powstał po 1309 roku na bazie starszego prezbiterium w układzie halowym (czyli nawa główna była takiej samej wysokości jak nawy boczne), a na przedłużeniu nawy północnej wybudowano zespoloną z bryłą budowli zakrystię. Prace budowlane przy prezbiterium prowadzono po 1326 roku.
Inna koncepcja głosi, że pierwotnie kościół był pseudobazyliką (czyli nawa główna wyższa niż boczne, ale nie miała okien ponad dachami naw bocznych) z prezbiterium podwyższonym w latach 1326-1330 do wysokości nawy głównej, przez co świątynia otrzymała układ halowy.
Współcześnie najpopularniejszy jest pogląd o przebudowie korpusu z bazylikowego na halowy przy okazji rozpoczęcia budowy niewysokiej wieży (przed rokiem 1380). W taki sposób ukształtowała się niska, pięcioprzęsłowa hala gotycka ze sklepieniem wspartym na ośmiobocznych filarach. Kościół powstał jako orientowany, czyli prezbiterium zostało skierowane w kierunku wschodnim. Ukoronowaniem tego etapu prac była uroczysta konsekracja świątyni odprawiona w Zielone Świątki 1432 roku, za czasów proboszcza Mikołaja Kobelawy.
Wiek XV to czas rozbudowy kościoła. Do elewacji bocznych korpusu, tuż przy prezbiterium, dobudowano kaplice: Trzech Króli po prawej stronie (w 1433 roku) i Mariacką z lewej (w 1445 roku). Około 1450 roku pojawiły się kapice po bokach wieży. W tym samym czasie nadbudowano wieżę, podwyższoną ponownie w latach 1484 – 1488. Dobudowano kaplice boczne i nadbudowano je do wysokości naw korpusu. Sklepienie wzniesiono około 1500 roku, a na początku XVI wieku dobudowano nawy boczne do prezbiterium. W ten sposób powstała bryła świątyni widoczna do dzisiaj.
Na prostych elewacjach bocznych, między przyporami znalazły się duże ostrołukowe okna. Niezwykle atrakcyjnie kościół wygląda zwłaszcza od strony wschodniej prezbiterium. Ta część ma wyraźnie trójdzielny układ, a w środku dopatrzeć się można pozostałości pierwotnego prezbiterium. Kalenica dachu nad nawami posiadała strzelistą sygnaturkę, dzisiaj nieistniejącą. Można ją podziwiać na zachowanych starych fotografiach świątyni.
Według sugestii niektórych badaczy, twórcą artystycznych rozwiązań na wschodniej ścianie prezbiterium był Michał Enkinger, gdański architekt, ceniony również w Wilnie i Kownie.
Do wnętrza kościoła prowadziła niegdyś od strony frontu malutka kruchta z prostym daszkiem, której istnienie poświadcza dawna ikonografia oraz dzisiejszy kształt wejścia, dawniej dodatkowo poprzedzonego barokową, wolnostojąca bramką.
Remonty nieznacznie zaważyły na przemianach architektonicznych świątyni, takie jak prace remontowe prowadzone po wydarzeniach z lat 1525 – 1526 (tzw. tumult gdański, wystąpienie luterańskich mieszkańców Gdańska przeciwko władzom miasta). Remont na większą skalę prowadzono w latach 1675 – 1676. Wzmiankowane są również prace wokół odnowienia kościoła w 1715 roku. Po inwazji moskiewskiej wojsk napoleońskich w 1812 roku, kiedy żołdacy pomylili funkcje sakralne świątyni ze stajennymi trzeba było wiele naprawiać. Kolejny remont trwał w latach 1905 – 1910, kiedy po pożarze wieży podjęto kroki na rzecz rekonstrukcji hełmu.
Kolejny pożar, spowodowany zniszczeniami wojennymi w 1945 roku doprowadził do zniszczenia dachu, hełmu wieżowego oraz części sklepień. Kolejny fragment sklepień runął w 1953 roku w momencie zawalenia się szczytu wschodniego nawy południowej prezbiterium. Bezpośrednią przyczyną był sztorm, któremu nie oparł się nadwątlony i nadkruszony mur.
Kalendarium powojennej odbudowy rozpoczyna się w 1953 roku, kiedy odtworzono część korpusu, szczyty prezbiterium i kaplic południowych oraz położono dach, stosując ekonomiczną konstrukcję wykonaną w całości z desek.
W 1958 roku odzyskano uratowaną część dawnego wyposażenia. W latach 1966-1967 wyremontowano i udoskonalono dach świątyni oraz oddano do użytku główną nawę kościoła. Sklepienia naw bocznych rekonstruowano w latach 1971-1973. Rok później podjęto rekonstrukcję hełmu wieżowego zakończoną montażem w 1979 r. Pozostał sklepienia przywracano do stanu sprzed pożaru między 1980 a 1982 rokiem, natomiast od 1985 do 1986 roku toczyły się badania archeologiczne w prezbiterium. Ogromne zasługi dla odrodzenia się zabytku położyli ojcowie karmelici. Oddanie do użytku prezbiterium w 1987 roku można uznać na zakończenie odbudowy, której dzieło uwieńczyło uruchomienie na wiży nowego carillonu w 1989 roku.
Plan kościoła i rozmieszenie zabytków
(do pożaru w 2006 r., na czas odbudowy prawie wszystkie zabytki są przechowywane poza kościołem)
Najedź na numer, aby zobaczyć szczegóły.
