Pośród malowniczych zaułków Starego Miasta, nieopodal cichej rzeki Raduni, w miejscu, gdzie zaczęła się historia miasta, wyrosła przed wiekami świątynia św. Katarzyny. Budowla zmieniała się wprawdzie architektonicznie (najczęściej w średniowieczu), ale zasadniczo jej charakter zewnętrzny utrzymał się z niewielkimi zmianami od XV do XX wieku. W swojej historii kościół najpierw należał do katolików, w XVI przeszedł w ręce protestantów. Od 1947 roku znajduje się w rękach karmelitów.
Z Gdańskiem karmelitańskie zgromadzenie związane jest od połowy XIV wieku, ale karmelici nie przybyli tu za sprawą polskiego władcy. W XVII stuleciu gdański konwent utworzył wraz z innymi klasztorami prowincję Wielkopolską. Tradycji klasztornej stało się zadość, gdyż w dawnych aktach kapitulnych przeor gdański z racji starszeństwa placówki, umieszczony był przed krakowskim. O pierwszeństwie gdańskich karmelitów w Polsce pamiętano jeszcze w XIX wieku, kiedy podczas wspólnych procesji gdańscy karmelici szli jako pierwsi.
Klasztor karmelitów na Piasku w Krakowie
Karmelici pojawili się w Gdańsku najwcześniej ze wszystkich miast naszego kraju. Pierwsze wiadomości pochodzą z roku 1391. Bawiący wówczas w Prusach książę Henryk Lancaster (późniejszy król Anglii Henryk IV) dwukrotnie ofiarował jałmużnę braciom karmelitom: 10 lutego w Braniewie i 25 marca w Gdańsku.
W 1395 roku gdański klasztor był już na tyle mocny, że na życzenie księcia Albrechta Meklemburskiego posłał mu dwóch braci do pomocy w zakładaniu klasztorów. Warto zauważyć, że klasztor karmelitów w Krakowie, uważany niekiedy za najstarszy w Polsce, powstał w roku 1397, a zatwierdzenie przez papieża uzyskał w cztery lata później.
Makieta klasztoru karmelitów na Piasku w Krakowie
Nasz klasztor był niewątpliwie pierwszy na ziemiach polskich. Wybudowano go na Młodym Mieście założonym przez Krzyżaków jako konkurencję dla pozostałych gdańskich miast: Prawego (dzisiejszego Głównego – między Podwalami: Przedmiejskim i Staromiejskim) i Starego (od Podwala Staromiejskiego do ulicy Wałowej). Młode Miasto sięgało od ulicy Walowej aż poza dzisiejszy przystanek Gdańsk-Stocznia. Ówczesny Szpital św. Michała i Wszystkich Aniołów Bożych, zwany potocznie „Aniołkami”, stał już poza jego granicami. Karmelici usadowili się w połowie drogi między nim i Wisłą, w rejonie dzisiejszej ulicy Jana z Kolna.
Dzięki obficie płynącym datkom klasztor szybko się rozbudował. W 1408 roku Krzyżacy ufundowali „szklane okno” (witraż?) i pierwszy ołtarz, a w 1409 drugi. Rok później przeor i bracia kupili 100 tysięcy cegieł. Jako przybliżoną datę zakończenia budowy przyjmuje się rok 1422.
W 1433 roku w związku z zagrożeniem ze strony grasujących w okolicy husytów, po raz pierwszy zaproponowano karmelitom przeniesienie klasztoru na objęty palisadą teren Starego Miasta, ale po odejściu husytów zaniechano tego planu.
W 1439 roku kupcy gdańscy i szwedzcy ufundowali kaplicę św. Eryka. W myśl umowy, ofiary na tacę przypadały konwentowi, natomiast datki do skarbonki przeznaczano na budowę i remonty. W dniu św. Eryka (18 maja) organizowano uroczystą procesję ze sprowadzonymi z Uppsali relikwiami. Z okazji tego święta zakonnicy otrzymywali tusze baranią i beczkę gdańskiego piwa. W 1449 roku zainaugurowano istnienie sanktuarium Matki Boskiej i zaczęto udzielać odpustów.
Kościół św. Józefa
Kres rozwojowi młodo miejskiego zgromadzenia karmelitów położyła wojna trzynastoletnia. Wprawdzie rozbiórka Młodego Miasta przez gdańszczan w 1455 roku nie objęła klasztoru, ale położony poza fortyfikacjami, był narażony na napady krzyżackich najemników.
W dniu 4 kwietnia 1464 roku wystawiono akt przekazania karmelitom terenu i zabudowań szpitala oraz kościoła św. Jerzego, znajdującego się naprzeciwko szpitala św. Elżbiety (przy ul. Elżbietańskiej) wraz z dzwonnicą, dzwonem i pozostałymi zabudowaniami. Po zakończeniu wojny zakonnicy zaczęli budowę nowego kościoła pod wezwaniem NMP i ŚŚ Eliasza i Elizeusza – dzisiejszy św. Józefa – i klasztor, który był ich siedzibą aż do roku 1823. Do Gdańska karmelici powrócili w 1947 roku i gospodarza w kościele św. Katarzyny.
